در چند سال اخیر واژه تغییر اقلیم را زیاد شنیده اید بنابراین دیگر پدیده نوظهوری نیست بلکه می توان گفت بیش از ۲ دهه است که مطرح شده اما شاید ارتباط آن با تنوع زیستی و تاثیر آن بر گونه های گیاهی و جانوری در کشور ما کمتر مورد توجه قرار گرفته است در حالی که در کشورهای پیشرفته بسیار مورد توجه است.

نتایج تحقیقات مختلف درباره تاثیر اقلیم بر تنوع زیستی نشان می دهد که تاثیر تغییر اقلیم بر روی گونه ها به مراتب بیشتر از تاثیر برداشت آنها از طبیعت و تخریب زیستگاه ها است، بنابراین مساله مهمی است که اگر به آن توجه نشود در بلند مدت اثرات گاها جبران ناپذیری بر محیط زیست و تنوع زیستی یک منطقه به جای خواهد گذاشت.

در این میان افزایش دما به عنوان یکی از عوارض تغییر اقلیم تاثیر زیادی بر تنوع زیستی دارد به طوری که بر جنسیت گونه های جانوری به ویژه دوزیستان مانند لاک پشت ها و کروکدیل ها تاثیر می گذارد، نتایج برخی تحقیقات نشان می دهد که نوسان دما موجب می شود که توازن جنس نر و ماده این گونه ها برهم بخورد که اگر به همین روال ادامه یابد و فکری به حال آن نشود مثلا بعد از چند سال در یک منطقه ۵۰ لاک پشت ماده و مثلا فقط ۲ لاک پشت نر خواهیم داشت و یا برعکس که در این شرایط عملا تاثیری در تولید مثل و افزایش نسل نخواهند داشت که هر دو حالت حیات آن گونه را تحت تاثیر قرار می دهد.

بر اساس اعلام اتحادیه بین دولتی آب و هوا و اتحادیه جهانی حفاظت از محیط زیست، دما تا سال ۲۱۰۰ بین ۱.۴ تا ۷.۵ درجه افزایش می یابد که با این حساب نه تنها زادآوری گونه های جانوری تحت تاثیر شدید این تغییر دما قرار می گیرد بلکه گلدهی گیاهان هم دچار اختلال می شود، ما همیشه در فروردین ماه شاهد گلدهی گیاهان بوده ایم اما چند سالی است که در اسفندماه و از آن طرف اردیبهشت ماه برخی گیاهان گل می دهند که این تغییر زمان، تکثیر و حتی میوه دهی آنها را دچار اختلال می کند.

بر اساس آخرین اعلام آمار اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) در سال ۲۰۲۲ گونه های مهره دار به جز ماهیان و کوسه ها، ۱۵ پستاندار، ۳۵ پرنده، ۱۵ خزنده و ۵ دوزیست در معرض تهدید ( بحرانی، در معرض خطر، آسیب پذیر) قرار دارند.یکی دیگر از پیامدهای تغییر دما بروز توفان های گرد و غباری است که روز به روز در حال افزایش است، مثلا اگر اکنون سالی سه یا چهار بار شاهد توفان های شدید گرد و غباری هستیم در آینده دفعات آن بیشتر خواهد شد که این خود تاثیر بدی بر طبیعت و زیستمندان آن دارد، در واقع هر چقدر دما افزایش یابد گونه های جانوری مناطق معتدل مجبور می شوند به مناطق مرتفع تری مهاجرت کنند که این مساله در طولانی مدت موجب می شود یک گونه در منطقه ای منقرض و در منطقه دیگری دیده شود، البته این امکان برای گیاهان وجود ندارد بنابراین در طولانی مدت گیاهی در یک منطقه از بین می رود.

در این راستا مقام علمی کنوانسیون تجارت بین‌المللی گونه‌های در معرض خطر انقراض ( سایتیس) و کارشناس دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست در گفت وگو با خبرنگار محیط زیست ایرنا با اشاره به اینکه تغییر اقلیم تاثیر سوء زیادی بر تنوع زیستی خواهد داشت، بر لزوم تهیه یک برنامه منسجم برای حفاظت از گونه های گیاهی و جانوری به ویژه گونه های در معرض خطر تاکید کرد.

اصغر مبارکی گفت: بر اساس آخرین اعلام آمار اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) در سال ۲۰۲۲ گونه های مهره دار به جز ماهیان و کوسه ها، ۱۵ پستاندار، ۳۵ پرنده، ۱۵ خزنده و ۵ دوزیست در معرض تهدید ( بحرانی، در معرض خطر، آسیب پذیر) قرار دارند.

وی اظهار داشت: وضعیت موجود گونه های گیاهی و جانوری ما لزوم داشتن برنامه ای منسجم برای حفاظت از گونه های گیاهی و جانوری را نشان می دهد، گونه های در معرض تهدید که مشخص هستند حتی گونه هایی که در معرض تهدید نیستند اما به عنوان یک گونه در یک زیستگاه متاثر از تهدیدات مختلف هستند که باید برای آنها هم برنامه داشت.

وی ادامه داد: عمده تهدیدات تخریب زیستگاه، تکه تکه شدن زیستگاه، برداشت از گونه ها، بیماری ها، معرفی گونه های غیر بومی و تغییرات اقلیمی است، اینها در حقیقت عواملی هستند که گونه ها و زیستگاه ها را تهدید می کنند که در این میان تغییر اقلیم هم مستقیم و هم غیر مستقیم گونه ها را تهدید می کند، مثلا درباره خزندگان مانند کروکدیل یا لاک پشت های دریایی تغییر دمای محیط لانه موجب تغییر جنسیت نوزادان این گونه ها می شود وقتی یک درجه دما بالا و پایین شود نسبت جنسی نوزادان ممکن است تا ۱۰۰ درصد هم تغییر کند مثلا فقط نر و یا فقط ماده به دنیا بیایند، یعنی توازن جنسیت نوزادن به هم بخورد.

مبارکی اظهار داشت: یا مثلا فرض کنیم آستانه تحمل دمایی برخی پستانداران تا ۳۰ درجه است وقتی دما از این میزان عبور کند آن گونه دیگر قادر به تحمل این شرایط نیست که باید به عرض های جغرافیایی بالاتر و مناطق خنک تر بروند اینطور می شود که بعد از مدتی گونه ای که در منطقه ای زیست می کرد دیگر دیده نمی شود اما همان گونه در نقطه دیگری که تا چند وقت پیش اصلا دیده نمی شد مشاهد می شود، البته حیوانات قابلیت جابجایی دارند اما گیاهان این توانایی را ندارند بنابراین به مرور از بین می روند.

عمده تهدیدات تخریب زیستگاه، تکه تکه شدن زیستگاه، برداشت از گونه ها، بیماری ها، معرفی گونه های غیر بومی و تغییرات اقلیمی است، اینها در حقیقت عواملی هستند که گونه ها و زیستگاه ها را تهدید می کنند که در این میان تغییر اقلیم هم مستقیم و هم غیر مستقیم گونه ها را تهدید می کند، مثلا درباره خزندگان مانند کروکدیل یا لاک پشت های دریایی تغییر دمای محیط لانه موجب تغییر جنسیت نوزادان این گونه ها می شود وقتی یک درجه دما بالا و پایین شود نسبت جنسی نوزادان ممکن است تا ۱۰۰ درصد هم تغییر کند مثلا فقط نر و یا فقط ماده به دنیا بیایند، یعنی توازن جنسیت نوزادن به هم بخورد.

وی درباره تاثیر تغییر اقلیم بر روی گیاهان گفت: زمان گلدهی گیاهان در فروردین شروع می شود الان گاهی دیرتر و گاهی هم زودتر شروع می شود ، مثلا در اسفندماه و از آن طرف در اردیبهشت ماه گیاهان به گل می نشینند که در اسفند به علت موج سرما از بین می روند، اما گلدهی در اردیبهشت موجب سرگردانی برخی حشرات و زنبورها می شود، مهاجرت زنبورها یا برخی حشرات برای استفاده از گل ها فروردین ماه اتفاق می افتد اما الان که فصل گلدهی تغییر کرده آنها نمی توانند از گل ها استفاده کنند بنابراین تمام جمعیتشان از بین می رود که این در واقع همان تاثیرات مستقیم و غیرمستقیم تغییر اقلیم بر گونه های گیاهی و جانوری است.

مبارکی در پاسخ به اینکه چگونه می توان این روند را کنترل کرد توضیح داد: در واقع یک سری عوامل تهدید کننده داریم که بر مبنای این عوامل باید یک برنامه حفاظتی برای این گونه ها تهیه کنیم که بتوانیم با این عوامل مبارزه و شرایط را برای بقای گونه ها مساعد کنیم.

مهاجرت زنبورها یا برخی حشرات برای استفاده از گل ها فروردین ماه اتفاق می افتد اما الان که فصل گلدهی تغییر کرده آنها نمی توانند از گل ها استفاده کنند بنابراین تمام جمعیتشان از بین می رود که این در واقع همان تاثیرات مستقیم و غیرمستقیم تغییر اقلیم بر گونه های گیاهی و جانوری است.وی ادامه داد: در چند سال اخیر برای تعدادی از گونه های جانوری برنامه اقدام ملی یا برنامه عمل تهیه شده است، این برنامه ها با توجه به شرایطی که داریم قابل قبول است اما در خیلی موارد، بر اساس دستورالعمل IUCN پیش نرفته اند و در آنها دیده نشده است، البته کلیت برنامه اقدام به دستورالعمل  IUCN نزدیک است و برای بیشتر گونه های در معرض تهدید ما حداقل برای ۳۰ تا ۴۰ پستاندار، پرنده، دوزیست و خزنده تهیه شده و چند سال است که اجرای آنها آغاز شده و بر اساس همان پیش می رویم اما یک سری نیازمند به روز رسانی است که بتواند دقیق تر اجرایی شود اما بر مبنای همین برنامه ها هم اگر عمل کنیم موفق خواهیم بود.

کارشناس دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست گفت: در این میان مشکل ما گاهی نداشتن اطلاعات و داده های مناسب چه از نظر اکولوژیکی و چه بیولوژیکی، چرخه زندگی، تولید مثل، تغذیه، مهاجرت، جابجایی و مطلوبیت زیستگاه از گونه ها است که در بقای آنها تاثیر دارد که با نبود این اطلاعات توان پاسخگویی گونه نسبت به عوامل تهدید تحت تاثیر قرار می گیرد بنابراین تمام اینها باید تجمیع شود و حالت یکپارچه ای به وجود بیاید.

حداقل برای ۳۰ تا ۴۰ پستاندار، پرنده، دوزیست و خزنده برنامه عمل حفاظت تهیه شده و چند سالی است که اجرای آنها آغاز شده است.

وی تاکید کرد: از تمام گونه ها باید اطلاعات کافی اکولوژیکی، بیولوژیکی و جمعیتی داشته باشیم این پایه هر اقدامی است که در راستای حفاظت انجام می دهیم، تا زمانی که نسبت جنسی را نداشته باشیم نمی توانیم بفهمیم چه اتفاقی در حال رخ دادن است، فرض کنید مثلا هزار راس گوزن داریم این عدد خوبی است اما اگر بگویند از این تعداد ۹۰۰ تا نر و بقیه ماده است؛ اصلا این تعداد به درد نمی خورد.

مبارکی تصریح کرد: البته این کار ساده ای نیست، شاید باید از اول کار با این روش داده ها را جمع آوری می کردیم، البته برای گونه های مشخص، بارز و پستانداران درشت جثه مانند قوچ و میش، کل و بز، آهو ، جبیر این اطلاعات وجود دارد اما مثلا برای پلنگ با توجه به زیستگاه و نوع و روش زندگی جمع آوری این اطلاعات بسیار دشوار است، مثلا الان نمی دانیم چند قلاده پلنگ نر و یا ماده داریم البته نسبت به نوع گونه و گستردگی زیستگاه هم نمی توان توقع داشت که تمام این اطلاعات را داشته باشیم اما در نقاطی که عرصه های کوچکی دارند شاید بتوان این اطلاعات را استخراج کرد، یعنی تمام اطلاعات پلنگ های کشور به نسبت جنسیت مطالعه و سپس یکپارچه شود بعد از در قالب یک برنامه حفاظتی مورد حفاظت قرار گیرند، بنابراین داشتن این اطلاعات برای حفاظت از گونه ها حرکت ارزنده ای است.

وی ادامه داد: زمانی که این اطلاعات و برنامه عمل حفاظتی را داشته باشیم می توان بر اساس وضعیت موجود، عوامل تهدید کننده و زیرساخت های فنی و مالی برنامه ریزی حفاظتی را انجام داد الان مثال بارز آن یوزپلنگ است که با این وضعیتی که دارد طبیعی است که اعتبارات موجود جوابگوی اقدامات حفاظتی این گونه ارزشمند نباشد.

کارشناس دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست افزود: در واقع تهیه و اجرای برنامه حفاظت مسوولیت یک سازمان نیست بلکه مسوولیت تمام کشور و سازمان ها است چه بسا اینکه عوامل تهدید کننده ای که ما داریم بسیاری حاصل فعالیت بقیه ارگان هایی است که وجود دارد مانند راه‌سازی و یا تعداد زیاد دام در مراتع که باید در اجرای پروژه ها هماهنگی لازم بین دستگاه ها به وجود بیاید، همچنین باید علمی به مسائل نگاه شود نه متعصبانه و دور از شرایط موجود و علمی، حتی  IUCN در دستورالعملش رهیافت طرح واحد را پیشنهاد می کند که می گوید باید در راستای حفاظت هم از ظرفیت های داخلی زیستگاه و هم ظرفیت خارج از زیستگاه استفاده شود یعنی فعالیت های خارج از زیستگاه، پشتیان فعالیت های داخلی زیستگاه است اما اینجا متاسفانه برای برخی ها تداعی می شود که تکثیر در اسارت به عنوان پشتیبان فاجعه است در حالی که اینطور نیست.

وی با اشاره به انتشار کتاب  دستورالعمل برنامه‌ریزی حفاظت از گونه‌ها گفت: این کتاب دید تازه ای نسبت به برنامه های حفاظتی به روزی که وجود دارد ارائه می دهد، در نهایت حفاظت به این معنی است که به طور غیر مستقیم بتوان عوامل محرک تهدیدات را حذف کرد و تا وقتی این اتفاق نیفتد طبیعی است که امکان حفاظت از گونه وجود ندارد.